Azərbaycan-İran münasibətləri tarixən dini, mədəni və strateji maraqların təsiri altında formalaşmışdır. İki ölkə arasında yaxın qonşuluq əlaqələri ilə yanaşı, zaman-zaman gərginliklər də yaşanmışdır. Hər iki dövlət regional sabitliyi qorumağa çalışsa da, İranın Ermənistanla əlaqələri və Azərbaycanın Qarabağ məsələsində ehtiyatlı mövqeyi münasibətlərdə çətinliklər yaratmışdır. İran, Azərbaycanın müstəqilliyini ilk tanıyan dövlətlərdən olsa da, Ermənistanla iqtisadi əməkdaşlığı və beynəlxalq sanksiyalardan yan keçmək üçün bu əlaqələri möhkəmləndirməsi Bakının narazılığına səbəb olmuşdur.
2020-ci ildəki İkinci Qarabağ müharibəsi regionda güc balansını dəyişdi və Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edərək yeni reallıq yaratdı. Bu dəyişiklik, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyənin strateji əməkdaşlığının möhkəmlənməsi İran tərəfindən narahatlıqla qarşılandı. Azərbaycanla Türkiyənin birgə təşəbbüsü ilə Zəngəzur dəhlizinin açılması planları Tehranda etirazlara səbəb oldu. İran bu layihənin onun Ermənistana və Rusiyaya çıxış yollarını məhdudlaşdıra biləcəyindən narahatdır.
Eyni zamanda, Azərbaycanın İsraillə hərbi və siyasi əməkdaşlığı da İranın diqqət mərkəzində qalır. Rəsmi Tehran, xüsusən də İbrahim Rəisinin prezidentliyi dövründə, regionda artan İsrail təsirinə qarşı daha sərt mövqe nümayiş etdirmişdir. İbrahim Rəisi hakimiyyətə gəldikdən sonra İran sərhəd bölgələrində hərbi təlimləri intensivləşdirərək Zəngəzur dəhlizinə qarşı çıxışını daha da gücləndirmişdir. Bu addımlar İranın Cənubi Qafqazdakı maraqlarını qorumaq üçün göstərdiyi səylərin nümunəsidir.
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra İran Azərbaycanla iqtisadi və nəqliyyat sahələrində əməkdaşlığı dərinləşdirməyə çalışsa da, geosiyasi rəqabət davam edir. Cənubi Qafqazda Türkiyənin təsirinin artması, Rusiyanın mövqeyini qoruma cəhdləri və İranın regional siyasətdə gücünü artırmaq istəyi mürəkkəb və həssas bir dinamikaya səbəb olmuşdur. Bununla yanaşı, Azərbaycanın İranla sərhəd bölgələrində sabitliyi təmin etməsi və iqtisadi əməkdaşlığı inkişaf etdirməyə yönələn addımları tərəflər arasında balanslı münasibətlərin qorunmasına xidmət edir.
Ümumilikdə, İkinci Qarabağ müharibəsi öncəsi və sonrası Azərbaycan-İran münasibətləri regionun geosiyasi mənzərəsinə ciddi təsir göstərmişdir. Bu münasibətlər həm regional güc balansının müəyyənləşməsinə, həm də Cənubi Qafqazda sabitlik və ya potensial gərginlik mənbəyi kimi çıxış etməyə davam edir.
Ülvi İbrahimov
