Aleksey son dəfə atası ilə telefonda 5 noyabrda danışdığını dedi və artıq orda elektrik olmadığını bildirdi. Bu isə o demək idi ki, telefon tezliklə sönəcək. Beləliklə, 7 noyabrda Azərbaycan qoşunları şəhər üzərində tam nəzarəti əldə etdilər. “Kommersant”-ın müxbirinə məktub yazmazdan əvvəl də oğlu atası haqqında mümkün olan hər hansı bir məlumat toplamağa çalışdı, amma məyus oldu.
Ermənistanın Şuşa Bələdiyyəsinin başçısı Artsvik Sərkisyana görə, Artur Qazaryan hücum zamanı şəhərdə qalan son sakinlərdən biri idi. Bu vəziyyətdə yalnız Azərbaycan səlahiyyətlilərinin kömək edə biləcəyini anlayan “Kommersant”ın müxbiri Aleksey Azərbaycan Prezidentinin xarici siyasət məsələləri üzrə köməkçisi Hikmət Hacıyevə bir məktub yazmağa və etibarlılığı üçün Prezident Administrasiyasının başqa bir işçisindən – xarici KİV və qeyri-hökumət təşkilatları ilə iş sektorunun müdiri Fuad Axundovdan qeydiyyatdan keçirməyə inandırdı.
Məktubu alan cənab Axundov kömək etməyə razı oldu. 13 noyabrda hərbçilərin Şuşada “bir yaşlı kişini” saxladığını öyrəndi və 15 noyabrda bunun Artur Qazaryan olduğunu açıqladı. 21 noyabrda ataya ilk dəfə oğlu ilə telefonla danışmağa icazə verildi. Lakin sərbəst buraxılmasını gözləmək çox vaxt aldı. Bu müddət ərzində həm rus diplomatlar, həm də hərbçilər Artur Qazaryanın taleyindən narahat idilər.
Azərbaycan əsirliyində olan ermənilərin qalan hissəsi təyyarə ilə İrəvana göndərildi. Lakin Artur Qazaryan birbaşa oğlunun yanına – Moskvaya getmək istədi. Yeni ildən əvvəl oğlu artıq atasına Aeroflot təyyarəsi üçün bilet almışdı, lakin uçuş yenidən təxirə salındı. Artur Qazaryana koronavirus diaqnozu qoyuldu. Nəhayət 10 yanvar gecəsi Qazaryan Moskvaya uçdu. Sənədsiz və praktik olaraq əşyasız. Yalnız özüylə dini mövzularda düşüncələri olan bir gündəlik gətirdi. Qısa müddətdən sonra Artur və Aleksey Qazaryan hekayəni daha ətraflı izah etmək üçün “Kommersant” müxbiri ilə görüşdülər.
– Moskvadan Qarabağa nə vaxt köçmək qərarına gəldiniz? Niyə bu qərarı verdiniz?
– 1957-ci ildə Stepanakertdə (Xankəndində-red) müəllim ailəsində anadan olmuşam. 16 yaşında Moskva Dövlət Universitetinin 8 nömrəli rus məktəbini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişəm. Lenin adına Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutunun riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuşam. Moskvada işləmişəm. Təxminən 18 il müəllim işlədim. Eyni zamanda, zavodda çalışırdım. 2003-2009-cu illərdə Moskva kilsələrindən birində xidmət etmişəm.
– Heç bir rütbəniz varmı, məsələn, bir dikon?
– Xeyr, bunun üçün öyrənməlisən. Ancaq kahinə sevgi ilə yanaşdım və hər cür kömək göstərməyi sevirdim. Böyük bir dərgiyə çevrilmiş kilsə qəzetinin oxucusu və redaktoru kimi fəaliyyət göstərdim. Ruhum bir keşiş peşəsini izlədi.
2012-ci ildə Qarabağa getdim. Şuşanın tutulmasının 20 illiyi şərəfinə bir parad var idi (1992-ci ildə erməni qoşunları tərəfindən şəhər tutulub- red). “DQR”-in təhsil naziri ilə danışdım. Erməni pasportu almalı olduğumu söylədilər və bunun üçün Moskvadakı Ermənistan səfirliyinə müraciət etdim. Bir il sonra Qarabağa köçdüm. Vank(Vəng) kəndində riyaziyyat müəllimi oldum. Xoşbəxt idim. Axı Qandzasar Monastırı yaxındadır. Üç il orada çalışdım. Yeni müqaviləyə əsasən növbəti üç il ərzində Kaşatağ (Laçın-red) bölgəsində çalışdım.
Gəldiyim kənddə əvvəllər azərbaycanlılar yaşayırdı. Bəlkə də həyat mənə bir dərs verdi, çünki düşündüm – yaxşı, başqalarının yaşadığı evlərə necə köçmək olar. Evlər birinci Qarabağ müharibəsi zamanı dağıdılmışdı. Xarabalıqları bərpa etmək lazım idi. Mənim üçün başa düşmək çətindir ki, son müharibə zamanı evlərində yaşayan ermənilər də getməzdən əvvəl evləri yandırırdılar.
Dərs dediyim uşaqların valideynləri Qarabağ mənşəli olmasa da, müxtəlif səbəblərdən orada məskunlaşan Ermənistan sakinləri idi. Amma uşaqların çoxu burda anadan olmuşdu. Bu uşaqlar Dağlıq Qarabağı öz vətənləri kimi tanıyırdılar. Onların taleyinin necə olacağını düşünmək mənim üçün asan deyil. 2019/2020 tədris ilində Stepanakertdə (Xankəndində-red) fizika və riyaziyyat məktəbində çalışdım. İyun ayında 63 yaşım oldu. Ayrılmaq vaxtı gəldi – belə bir qayda var. Artıq yeddi ildir Dağlıq Qarabağda işləmişəm, Rusiyaya qayıtmaq fikri ortaya çıxdı.
Bundan əlavə, Rusiyada təqaüd alırdım və bank kartımın müddəti bitmişdi. Artıq Rusiyaya qayıdırdım. Ancaq pandemiya səbəbindən uçuşlar yox idi. Son qərar verməzdən əvvəl rəhbərliyin yanına getdim və soruşdum: mənə ümumiyyətlə, ehtiyacınız var? Mənə Şuşada ehtiyac duyacaqlarını söylədilər (ermənilər bu şəhərin adının sonunu “i” ilə bitirir). Orda bir kollec və bir universitet var. Kollecdə məni işə qəbul etdilər. Dərslər sentyabr ayının ortalarında başladı. İki həftə ərzində qrupla çalışmağı bacardım. Sentyabr ayında oradakı yaşlı bir kişidən ev kirayəyə götürdüm.
– Müharibənin başlanğıcını necə öyrəndiniz?
– Top zərbələri oldu. Təpələrdə tüstü gördüm. Əvvəlcə nə baş veriyini anlamadım. Amma sonra hər şey aydın oldu. Müharibədən əvvəl də Şuşada az adam var idi. Vikipediyaya görə 4 min nəfər. Müharibənin başlaması ilə şəhər boşaldı. Bir neçə dəfə Stepanakertə (Xankəndinə-red) getdim: qohumlar, yaxın insanlar var idi. Sadəcə bura mənim doğma şəhərim olduğu üçün. Ancaq bura qayıtmaq gülünc idi. Şuşa daha etibarlı bir yer kimi görünürdü. Oktyabr ayında Katolikos II Qaregin günorta saat 12-də ibadət etmək və zəng vurmağı əmr etdi. Bütün bu dualarda iştirak etməyə çalışdım. Şəhərdə iki-üç mağaza var idi. Əlbəttə, kollec müharibənin ilk günündən bəri işləmirdi. 1 noyabr tarixinə yaxın küçəyə çıxmaq demək olar ki, mümkün deyildi. Pulemyotlardan aramsız atəş var idi. Erməni və Azərbaycan avtomatlarını səslərindən ayırd edə bilirdim, fərqli tezlikləri və səsləri var.
– Şuşalılar vəziyyətin geridönməz şəkildə dəyişdiyini hiss etdilər, yoxsa gedib geri dönə biləcəklərini düşündülər?
– Görünür hiss etdilər. Əsas gedişin nə vaxt olduğunu deyə bilmərəm. Oktyabr ayının sonunda bələdiyyə başçısının yanına getdim və faydasız mövqeyim barədə danışdım. İrəvana getməyimin ən yaxşısı olacağını söylədi və bir maşın göndərəcəyinə söz verdi. Ancaq nə vaxt olduğunu demədi: bəlkə də iki saatdan sonra, bəlkə sabahdan. Beş gün çamadanlarımın üstündə oturdum, ancaq ona zəng etmək yersiz idi. Və 5 noyabrda bir mərmi küçədəki kabelləri qırdı. Sonra oğluma telefonumun batareyasının boşaldığını və bəlkə də bu son söhbətimiz olduğunu söylədim. Almaniyada yaşayan qızımla da danışdım. Sərbəst buraxıldıqdan sonra Alyoşanın Stepanakertə köçən Şuşa bələdiyyə başqanı ilə danışdığını və maşın olmadığını söylədiyini öyrəndim.
Sonra pis günlər başladı. Son bir həftəni zirzəmidə keçirdim. Başqa bir partlayış oldu, kiçik bir pəncərədən bir parça torpaq uçdu və başımın üst hissəsini kəsdi. Qan axmağa başladı, amma dayandı. Bir dəsmal tapdım, başıma qoydum və getməyə qərar verdim. İki çantam hazır idi: rus və erməni dillərindəki İncil, dua kitabları, ikonlar, noutbuk, iş dəftəri, sənədlər.
Yolda əvvəllər mənə qəzəblənən bir qonşumla qarşılaşdım. Bir gün əvvəl axmaq bir sualla onun yanına getdim: sizin də elektrik enerjiniz yoxdur? Və mənə kobud şəkildə cavab verdi: “Bütün tellərin qoparıldığını görmürsən?”
Ancaq məni başısarğılı görəndə qəzəb keçdi. Mənə rəhm göstərdi. Rəbbimdən bir şey istədim – əgər mənə bir şey olacaqsa, icazə verin məbədə gedim. Oraya çatdım! Məbəd boş idi, küncdə, Müqəddəs Thaddeusun şəkli altında dayandım və gözləməyə qərar verdim. İşlərin pis olduğu aydın idi. Bir müddət kilsədə qaldım. Birdən uşaq vaxtlarından xatırladığım bir mahnını – “Cücələrim”i eşitdim. Anladım ki, bunlar Azərbaycan əsgərləridir.
Bəziləri piano çalmağı bilirdi. Buradan belə qənaətə gəldim: azərbaycanlılar müdafiəni qırdılar. Onlara tərəf boylanmadım, amma Azərbaycanca danışıqları eşitdim. Tezliklə bir zabit məbədin qapısından girdi. Əvvəlcə məni fərq etmədi. Küncdə dayanmışdım. Məbədin ətrafında gəzdi, qurbangahı araşdırdı və enəndə məni gördü. Sonra tabeliyində olan silahlılarla və kameralarla mənə yaxınlaşdı. Zabit mənimlə danışdı və dedim ki, mən müəlliməm. Azərbaycan dilini bilmirəm, sadəcə bir neçə kəlmə. O da dedi ki, mən də dindaram.
– Göz təması necə oldu? Onu görəndə qorxdun?
– Xeyr, bir növ yumşaq idi. Birinin gəlməsinə hazır idim. O kilsəni gəzdi və pəncərələrə baxdı, mən də durub dua etdim.
– Son dəfə erməni əsgərini nə vaxt gördünüz?
– Erməni əsgərlərini görə bilmədim. Oktyabr ayında Stepanakertdə (Xankəndi) məktəbdəki dostumun oğlu ilə bir müddət evə getməyə icazə verildikdə, küçədə,bir görüşüm oldu. Mənə “Artur dayı” deyə müraciət etdi, amma mən onu dərhal tanımadım. Çox qocalmışdı. Mən ondan işlərin necə olduğunu soruşdum. O, çox sayda Azərbaycan əsgərinin olduğunu söylədi: “Onlar gəlirlər, irəliləyirlər …”
– Sizə elə gəlmədi ki, erməni əsgərləri Şuşanı kifayət qədər müdafiə etməyib, sadəcə tərk etdilər?
– Bu, konseptual bir sualdır. Oktyabr ayının sonunda Dağlıq Qarabağın “Prezidenti” Şuşaya gəldi. Kömək üçün hər kəsi çağırdı. Bu, məni ruhdan saldı: bir insan istəsə də, bura necə gələcək? Sonra vəziyyətin kritik olduğunu başa düşdüm. Ancaq şəhərin müdafiəçilərinin sona qədər vuruşması məndə şübhə yaratmır.
– Kilsədəki görüşdən sonra nə olduğunu söyləyin?
– Məni toplama məntəqəsinə apardılar. Burda döyüşlərdən gələn zabit və əsgərlərlə bir görüş oldu. Sərt suallar məni gözləyirdi … birtəhər cavab verirdim. Onlar bizim Bakıya aparılacağımızı dedilər. Amma “xüsusi zabit”i gözləməli oldum. Bundan əvvəl məni zirzəmidə – əsgərlərin yaşadığı yerdə saxladılar. Məndən başqa Şuşadan daha bir əsir var idi – Arsen Arustamyan. İndi artıq Ermənistana qayıdıb. Bir gün sonra başqa bir yaşlı kişini də gətirdilər.
– Şuşa sakini, eyni zamanda azərbaycanlılar tərəfindən götürülən və mühakimə olunmağa hazırlaşan Conik Tevosyanın 1992-ci il Xocalı qətliamının iştirakçısı hesab edilir. Bundan xəbəriniz var?
– Bu yaşlı adam Conik Tevosyan idi. 83 yaşındadır, onu xatırlayıram. Sumqayıtdandır, Azərbaycan dilində sərbəst danışır. Sumqayıtdan olan zabitlərdən biri ilə hətta ortaq xatirələri var idi.
– Ona ittiham olunduğu şeyin doğru olub-olmadığını soruşmağa çalışmısınız?
– Onunla bir şey müzakirə etmək ağlıma gəlmirdi – eşitmə qabiliyyəti zəifdir. Onun üçün bir şeyi rus dilindən erməni dilinə tərcümə etməli idim.
– Şuşada nə qədər qaldınız?
– Noyabrın 10-da xüsusi bir zabit gəldi və onun əmri ilə bizi oradan çıxartdılar. Əsgərlər o anda Prezident Əliyevin müraciətini dinləyirdilər. Dəhşətlə “təslim oldular” səslərini eşitdim. Və bunun nə olduğunu başa düşdüm …
– Əsirlikdə nə ilə qidalanırdınız?
– Əsgərlər çərəzlər, özləri yedikləri şeyləri təklif edirdilər. Ancaq özümü saxlayırdım. İnciməmək üçün yarım peçenye yeyirdim. Təbii səbəblərdən – tualet çətindir. Tez-tez əsgərləri narahat etmək istəmirdim. Doğrudur, onlar kömək etməkdən imtina etmirdilər. Amma iş xoşagəlməzdir – hər saat soruşmayacaqsan ki. Buna görə də qarnımı həddindən artıq yükləməməyə çalışırdım.
– Yəni əsgərlərlə birlikdə qalırdınız?
– Bəli. Mənə az-çox hörmətlə yanaşırdılar – gəlin bununla bu mövzuda söhbəti məhdudlaşdıraq. Ancaq bəzi əsgərlər gəlib, mənə maraqla baxırdılar.
Ancaq ən çətin an bu idi ki, Qarabağın Azərbaycanın olduğunu təkrarlamaq istənilirdi. Dedim: “Qarabağ Tanrınındır”. Bütün torpaqlar Allaha məxsusdur – bu mənim mövqeyimdir. Ağlıma gələn digər ölkələri sadaladım: “Və Kanada, Fransa, Rusiya, Ermənistan, Azərbaycan və Qazaxıstan”. Bunu çox yaxşı qəbul etdilər, çünki bu, Quranda da var.
Təəccübləndilər: “Sadə bir cümlə söyləməlisən, ancaq Kanadadan, Fransadan danışırsan …” Və məntiqə davam etdilər ki, “Tanrının bütün torpaqları varsa, indi Tanrı Qarabağı Azərbaycana vermək istəyir”. Bunu deməyimi qadağan edə bilmədilər, çünki bu, Allaha qarşı çıxmaq deməkdir. Bura mənim təhlükəsizlik adasıdır. Bir podpolkovnik bu fikri çox bəyəndi: “Bax, necə də maraqlıdır, deyəsən, Tanrı tarazlaşdırır”.
– Günah kimdədir?
– Uşaqlıqdan anam çox sərt idi. Azərbaycanlılara “türk” dedikdə, o məni yüngülcə dodaqlarımdan vururdu və deyirdi: bunu deməyin, onlar üçün təhqirdir. Mən azərbaycanlılara münasibətdə böyüdüm. Ancaq özümdə bir şey tapdım. Baxmayaraq ki, belə epizodlar daha çox ola bilər. Axı biz Allah qarşısında yalnız sözlərə və hərəkətlərə görə deyil, düşüncəmizə görə də cavabdehik. 1973-cü ildə Moskvada bir yataqxanada qalırdım, yuxarı sinif şagirdləri ilə bir otaqda. Xatırlayıram ki, bir dəfə yatağımıza uzananda, sadə bir rus oğlan mənə dedi ki, “Azərbaycan Ermənistandan daha mütərəqqidir”. Mən “komandam”ı müdafiə edərək etiraz etməyə başladım. Və vulqar bir ifadə işlətdim.
– İndiki şəraitdə o oğlanın fikrini etiraf etdinmi?
– Bəli … Sadəcə vicdanımın rahatlığı üçün. İndi mən də həmin fikri sənə etiraf edirəm.
– Yaxşı, sizi Şuşadan hara apardılar?
– Məni hansısa bir ara şəhərə apardılar, hansıdır, bilmirəm. Füzulidən təqribən bir saat və ya saat yarım sonra oraya getdik. Bu şəhərdə iki pasportumu, telefonumu, flaş kartımı, dua kitabımı, pencəyimin ciblərimdə olanları götürdülər. Növbəti gün o birilər Şamaxıya aparıldı. Mən isə noyabrın 13-dən bəri artıq Bakıdaydım.
– Əsirlikdə olsanız da, pasportlarınız var idi?
– Bəli, əsgərlər onları görmələrini istəyirdi, amma həmişə geri qaytarırdılar. Daha sonra sənədlərimin harada olduğunu soruşdum, bəlkə də sənədlər itmişdi. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin mənə geri dönmə sertifikatı verməsi yaxşı oldu. Buna görə minnətdaram. İndi müvəqqəti sertifikatım var və tezliklə yeni bir rus pasportu alacağam.
– Ermənistan pasportunu bərpa edəcəksən?
– Bu münasibətlə Ermənistan səfirliyini ziyarət etməyə gedirəm.
– İnsanların sizinlə yüksək səviyyədə maraqlandığını başa düşdünüzmü?
– Səlahiyyətli qurumların iki əməkdaşı məni iki-üç dəfə ziyarət etdi – haradan olduqlarını bildirmədilər. Biri erməni dilində danışırdı – nənəsinin erməni olduğunu dedi. Oğlumun mənimlə maraqlandığını dedi və davamlı olaraq məndən soruşdu: kimin üçün işləyirsən, Azərbaycanda hansı əlaqələrim var? Normal bir söhbət oldu. Ermənistandan Qarabağa girdiyim üçün mühakimə oluna biləcəyim, miqrasiya qanunvericiliyini pozduğumu dedilər. Şuşanı xüsusilə həssas qəbul etdiklərini başa düşdüm. Bu şəhər onlar üçün müqəddəsdir. Və mən də daxil olmaqla hər hansı bir əcnəbinin ora gəlməsini küfr etmiş sayırlar. Saxlandığım qurumun rəhbəri də mənimlə danışdı. Zəngilandan olduğunu söylədi və mənə dedi ki, “Sizinkilər orada məscidləri təhqir ediblər”.
– Çöldən kimsə, məsələn, Qırmızı Xaç nə vaxt ilk dəfə sizi görməyə gəldi?
– Gündəliyimdə bu barədə bir qeydim var. Noyabrın 21-də Kanada və Qırğızıstandan gələn iki gözəl qadın Bakı yaxınlığındakı xüsusi bir müəssisədə mənimlə görüşdü. Bu xüsusi müəssisədə mənim dörd məhkum soydaşım var idi – onlar da başqa bir şəkildə əsir götürülmüşdülər. Bir-birimizin məlumatlarını əzbərləyirdik ki, kimsə daha əvvəl sərbəst buraxılıbsa, başqaları haqqında danışa bilək. Qırmızı Xaç kamera yoldaşlarımın yanına getmədi. Amma mən onlara dörd ad verəndə biri sevincək reaksiya verdi. Mənə dedi ki, bu şəxsin yaxınları da onlarla əlaqə saxlayıblar.
– Bilirəm ki, oğluna dediyin ilk sözlər “məni kilsəyə apardılar” olub. Bunu söyləmək sizin üçün niyə vacib idi?
– Bu, mənim üçün ən vacib şey idi – bunu Allahdan istədiyimi dedim. Bunun üçün xüsusi bir şərh tələb olunmur, çünki Şuşadakı kilsə özümü evdəki kimi hiss etdiyim yeganə yer idi. Uşaqlar atanın həyatda bir şeyə tapındığını bilməlidir. Axı Şeremetyevoya enənə qədər hər şeyin yaxşı bitəcəyinə əmin deyildim.
– Bilirəm ki, rəsmi olaraq sərbəst buraxıldığınız və hətta Bakı ətrafında gəzməyinizə icazə verilən bir dövr var idi. Azərbaycanın RealTV telekanalı Fəvvarələr meydanındakı erməni kilsəsini necə ziyarət etdiyiniz barədə reportaj hazırladı. Necə idi?
– 26 noyabrda başqa bir quruma – Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinə (Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti – “Kommersant”) köçürüldüm. Fərqli, daha hörmətli bir səviyyə və tək bir kamera var idi – Moskvaya qayıtdıqdan sonra 9 yanvaradək orada yaşadım.
– Əgər sənin sərbəst buraxılmağana qərar verilmişdisə, niyə orada bu qədər saxlanıldın?
– Koronavirus səbəbindən karantina alındığım üçün son 14 gün heç yerə çıxarılmadım. Bundan əvvəl müstəntiqlərlə görüşlərim olub. Göründüyü kimi, məni araşdırırdılar. Bəlkə də haqqımda yanlış bir fikir var idi. Sonra, görünür, hər şey aydınlaşdı.
– Səni gəzməyə necə apardılar?
– Bir gənc gəldi, bir qızla. Oğlanın adı Nadir idi. Dedilər ki, “Azərbaycan və Ermənistan arasında Sülh Platforması” qeyri-hökumət təşkilatı (sadiq ermənilərin Bakıya səfərlərinin təşkili ilə tanınır. – “Kommersant”). Erməni kilsəsində bir ziyarət etməyi təklif etdilər. Onlarla səmimi və uzun söhbətimizi xatırlayıram. Kilsəyə getdik və orada təzim etdim. Sonra ritualları icra etməyə başladım. Bundan sonra məndən müsahibə aldılar. Adəmdən danışdım. 50 dəqiqə danışdım. Efirə kiçik bir hissə buraxdılar. Ertəsi gün Nadir Bakı ətrafında gəzinti təşkil etdi, şəkil çəkdirdik. Çox minnətdar idim, çünki bu asan deyil. Sonra Nadir mənə dedi ki, səni bir neçə günə göndərəcəklər.
– Söhbət etdiyiniz Azərbaycan rəsmiləri sizi təbliğatçı adlandırdılar. Nə düşünürsən?
– Təbliğatçı deyil – bəlkə də “vaiz” demək daha doğru olar. Mən müəlliməm və bunu məndən ala bilməzsən. Bir şeyim varsa, çatdırmalıyam. Həddindən artıq vəziyyətdə bir şey söyləmək üçün vaxtınız olmalıdır. Lazım gələrsə, İncildəki sözlərlə düşüncələrinizi gücləndirin. Məndə fərqli bir ideologiya üçün çalışan bir insan gördülər.
– Yaşadığınız hər şeydən sonra bölgənin gələcəyi barədə nə düşünürsünüz?
– Əsirlikdə kifayət qədər məlumatım yox idi. Yalnız geri döndükdə, bir növ erməni özünüidarəetməsinin daralmış olsa da, Qarabağda qaldığını öyrəndim. Nadirdən bəzi xəbərlərin məcmuəsini tərtib etməsini istədim. Mənə Rusiya hökumət saytından material verdi – 10 noyabr tarixli bir anlaşma haqqında ətraflı məlumatlar idi. Məncə, bu anlaşma daha böyük itkilərin qarşısını almağa kömək etdi. Və bu işdə Moskvanın rolunu yüksək qiymətləndirirəm.
– Ancaq Ermənistanın ikinci prezidenti Robert Koçaryan ermənilərin və azərbaycanlıların “genetik baxımdan uyğunsuz” olduqlarını deyib.
– Mən belə düşünmürəm. On minlərlə qarışıq ailə var. İndi Koçaryanın fikrinə münasibət bildirsəm, məni dərhal hansısa bir düşərgəyə aid olduğumu yazacaqlar. Bunu istəmirəm. Ancaq Koçaryanın sözləri yaxşı söz deyil. Əsirlikdə İncillə daha yaxşı tanış olmaq imkanım oldu. Müqəddəs tarixdə lənətlənmiş millətlər var. Mən də fikirləşdim ki, bəlkə erməni xalqı lənətlənib? Belə ola bilərmi? Ancaq həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər arasında Tanrıya inam var. Mən bunu gördüm. Bu, xalqlar arasındakı etibarın əsasını təşkil edə bilər. Yəni bacardıqca biz iki xalq bir-birimizi sevməyə çalışmalıyıq. Çünki sevgi Monk Paisiosun Müqəddəs Dağının sözlərinə görə, beton divarı da qırır, aşır.
“Kommersant” qəzeti, 23 yanvar 2021.
Tərcümə etdi: Surxay Atakişiyev,
KONKRET.az
