Son günlərin ən aktual suallarından biri də təhlükəsizlik, iqtisadiyyat, ticarət, siyasət və təşkilatların çökdüyü milli və beynəlxalq sistemin necə bir paradiqma şəklində formalaşacağıdır. İnkişaf etdiyini düşündüyümüz dünyanın əslində geriyə getdiyini, sistemin parametrlərinin az qala 15-ci əsrə bərabər hala gəldiyini görməkdəyik.
İçində olduğumuz proses Qərb paradiqmasının bütün institut və təşkilatları ilə birlikdə yox olmaq təhlükəsini də əhatə edir.
Dünənə qədər alqoritmi Qərb dövlətləri tərəfindən tərtib edilən sistemin bu gün idarəolunmaz hala düşməsi yeni dövrün başlandığının ən böyük göstəricisidir. Dünən sistemin bir parçası olan dövlətlərin irəli sürdüyü təşəbbüslər müstəqil şəkildə bunu dəstəkləyir. Bu, təkcə “başqalarının” üsyanı deyil, həm də Qərb daxilində fərqli mental yanaşmaların ortaya çıxmasıdır. Gözlənilməz ittifaqların mövcud sistemləri məhv etmək üçün göstərdiyi səyləri başa düşə bilməməyimizin bir səbəbi də budur.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, NATO, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı, Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu kimi Qərb ölkələrinin yaratdığı strukturlara alternativ yaratmaq üçün yeni aktorlar fəaliyyət göstərir.
Qərb bloku daxilində kəskin fikir ayrılıqları; hökumətlərin hansısa “Afrika ölkəsi”ndən fərqlənməyəcək şəkildə istiqrarsızlaşması; immiqrasiya, ehtiyat pullar, borclar, qeyri-mütənasib inkişaf, enerji böhranı, hərbi gücdən istifadə və ən əsası, etibarsız dünya qavrayışı yeni dövrün müjdəçiləridir.
Nüvə gücündən istifadə ilə dəstəklənə biləcək bu transformasiya prosesinin digər dövlətlərdən daha çox Qərb ölkələrinə təsir edəcəyini söyləyə bilərik. Çünki içində olduğumuz proses Qərb düşüncəsinin bütün qurum və təşkilatları ilə birlikdə yox olmaq təhlükəsini ehtiva edir. Mövcud sistemi şübhə altına alan beynəlxalq aktorlar Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, NATO, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı, Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu kimi Qərb ölkələrinin yaratdığı strukturları yenidən dizayn edir və ya alternativlər yaratmaq istiqamətində hərəkət edirlər.
Bu son 550 illik tarixi gözardı edəcək bir prosesdirmi?
Beynəlxalq sistemin 15-ci əsrə qayıtması fikrinin yaranmasına səbəblər nədir?
Müstəmləkəçiliklə başlayan və onu imperializmlə davam etdirən Qərb zehniyyətinin yaratdığı beynəlxalq sistem uzun müddətdir sual altındadır. Türkiyənin “dünya beşdən böyükdür” ritorikası, Çinin dünya ticarət qaydalarına əməl etmədən ticari fəaliyyətlərlə məşğul olmaq istəyi, Rusiyanın Krıma və Ukraynaya müdaxiləsi və beynəlxalq hüququ şübhə altına almaq cəhdləri bu prosesin konkret nümunələridir. Mövcud beynəlxalq sistemi bütün qurum və təşkilatları ilə yenidən dizayn etmək istəyi yeni nizamın rəqabət şərtlərini yüz illər əvvələ daşıyan ən mühüm səbəbdir. Alternativ sistem axtaran ölkələr yeni dünyanı ən azından özlərini daha güclü hiss etdikləri bir dövrlə eyniləşdirməyə çalışırlar. Təkcə Qərb ölkələrinin mental korlanması deyil, həm də üzləşdikləri iqtisadi və siyasi problemlər bu tələblərə ciddi yanaşmaq üçün mühüm səbəb olaraq qalmaqda davam edir.
Yeni beynəlxalq sistemin formalaşması istiqamətində son addımlar atıldığı zaman, 15-ci əsrin rəqabət şərtləri ilə bu gün arasında ciddi oxşarlıqların yarandığını görəcəyik. Bu, dövlətlərin yeni sistem yaratmaq ehtirası və idealları üçün uyğundur. Fiziki güc və qabiliyyətlər bu rəqabətin elementi olmaqda davam etsə də, yeni dövrə keçid prosesində dövlətlərin psixoloji səriştələri və tarixi də bir o qədər əhəmiyyətli olacaq.
Belə bir mərhələdə ölkələr tarix boyu yetişdirdikləri ən böyük padşahların, sultanların və dövlət xadimlərinin ruh əkizlərini axtarmaqla məşğuldurlar. Yeni liderlər öz heyəti və idealları ilə yerlərini tutduqda oyun daha güclü oynanılmağa başlayacaq. Buna görə də Avropa əvvəlkindən daha çox stress keçirir və icraçı komandalarını eyni dəqiqliklə formalaşdırır. Hətta Böyük Britaniya “üçüncü dünya ölkəsi” kimi bir-birinin ardınca Baş nazir dəyişir.
Bəs bütün bu illərin təcrübəsi ilə hərəkət edən dövlətlər yeni dünyanı inşa edərkən özlərini necə aparacaqlar?
İlk növbədə, müstəmləkəçilik və suverenlik anlayışlarının yenidən formalaşdırılmasına başlanılacaq. İqtisadiyyat, mədəniyyət, siyasət və təhlükəsizlik baxımından belə bir strateji addımın əhəmiyyətini hər kəs qəbul etməlidir. Klassik müstəmləkəçilik anlayışı bir daha mövcud olmayacaqsa da, maraqlara əsaslanan birliklər yenidən qurulacaq. Bu gün “üçüncü dünya” dövlətləri adlanan ölkələr üzrə inkişaf yönümlü əməkdaşlıq daha da fəallaşacaq və bu əməkdaşlığın ən böyük dəstəkçisi təhlükəsizlik olacaq.
Məsələn, Rusiya Asiya çöllərindən qurtula bilməməyin əzabını iliklərinə qədər hiss edir. O, bir daha belə oyuna gəlmək istəməyəcək. Baltikyanı ölkələrdən Şərqi Avropaya qədər geniş bir regionda öz hegemonyasını qurmağa çalışacaq. O, Türkiyə ilə münasibətlərində Osmanlı dövründə buraxdığı səhvlərdən qaçacaq. Yüz illərdir zorla əldə edə bilmədiyi boğazlardan barışıq yolu ilə istifadə etməyin yollarını tapmalıdır. Digər tərəfdən Afrikanın əhəmiyyətini gec də olsa anlayıb. Ancaq burada hərbi mövcudluq yaratmaq əvəzinə, iqtisadi əməkdaşlıq modelini inkişaf etdirməlidir. O, Latın Amerikası, Yaxın Şərq, Sakit okean və Cənub-Şərqi Asiyada istənilən növ rəqabətə hazır olmalıdır. Əfqanıstan və Pakistan üzərindən okeana enməyin boğazlardan istifadə qədər vacib olduğunu nəzərə alaraq, yeni strateji təşəbbüsləri reallaşdıra bilməlidir. Rusiya bir vaxtlar özünü avropalı kimi təqdim etməyə çalışsa da, bunun çətinliyini də qəbul etməlidir.
Bu prosesin ən böyük qurbanı olan İngiltərə yorğun və ümidsiz şəkildə yeni sistemin dizaynı üçün özündə enerji tapmağa çalışır. Koloniyalar, Qitə Avropası, Rusiya və Osmanlı İmperatorluğu arasında qurulan münasibətləri yenidən bərpa etmək göründüyü qədər asan olmayacaq. Ölkələrin yenidən eyni oyunlara düşəcəyini düşünmək sadəlövhlük olardı. O, ilk növbədə, Kontinental Avropanın təhlükəsizliyini təmin edən struktur yaratmalıdır. Bundan sonra Rusiya ilə Türkiyə arasında hansı mövqedə dayanacağını müəyyən etməlidir. Dünən rusiyapərəst addımlarla Osmanlı İmperatorluğu ilə bağlı amansız siyasət yeridərkən, bu gün şərtlərin çox dəyişdiyini qəbul edib yeni strategiyalar yaratmalıdır. Bundan sonra İngiltərənin Türkiyə mərkəzli siyasi diskursda olması qaçınılmaz görünür.
Fransa və Almaniya tarix boyu heç vaxt beynəlxalq sistemdə istədikləri yerləri əldə edə bilməyiblər. Təəssüf ki, tarixin bu ölkələrə qarşı incikliyi hələ də davam etməkdədir. İkinci adam olmaqdan qaça bilməyən bu ölkələrin Qərb bloku daxilində hərəkət etməkdən başqa çarəsi yoxdur. İngiltərəyə olan qısqanclıqları onları fərqli gücmərkəzlərinə sürükləmək istəsə belə, alternativlərinin çox da məqbul olmayacağını görməlidirlər.
Beynəlxalq ticarətdə söz sahibi olmaq ilə imperiya olmaq arasındakı incə xəttə nəzər saldıqda deyə bilərik ki, Çin siyasi və iqtisadi sahədə daha azad beynəlxalq sistem qurmaq istəyir. Çünki Çin istənilən blokun mütləq üstünlüyünü özünün iqtisadi rəqabəti üçün təhlükə kimi görür.
15-ci əsrin ən böyük güclərindən biri olan Türkiyə keçmişdən ən çox dərs alan ölkə olacaq. Türkiyə bu gün Aralıq dənizi, Qırmızı dəniz, Afrika və Türküstan coğrafiyasında kiminlə və necə əlaqələr qura biləcəyini çox aydın və uğurla ortaya qoyur. Türkiyənin öz mədəni coğrafiyasındakı mənəvi varlığından aldığı güclə yeni beynəlxalq sistemi formalaşdırmaq gücünə malik olduğunu asanlıqla söyləmək olar.
Dövlətlər yeni dünyanı inşa etmək üçün bütün imkanları ilə mübarizə aparmağa başlayıblar. Bu gün dövlətləri və cəmiyyətləri güclü edən yeganə şey onların keçmiş təcrübələridir.
“Türkiyənin yüz ili” olaraq qiymətləndirdiyimiz bu günümüzün “Üçüncü minillikdə Türk Dünyası” xəyalına çevrilməməsi üçün heç bir səbəb yoxdur.
Mənbə: Anadolu Agentliyi, Ali Maskan
