ABŞ politoloqu və dövlət xadimi Zbiqnev Bjezinski Azərbaycanı məcazi şəkildə “Xəzər hövzəsinin və Mərkəzi Asiyanın enerji sərvətlərini ehtiva edən şüşədəki mantara” bənzədib. Əslində, bu maraqlı bənzətmə Rusiyanın Ukraynaya hərbi müdaxiləsi ilə yaranmış Avropanın mürəkkəb enerji böhranı kontekstində bütün Qafqaz regionu üçün istifadə edilə bilər. Avrasiyada geosiyasi bərabərliyin əsas regionlarından biri olan Qafqaza enerji geosiyasəti baxımından iki cür yanaşmaq olar: Birincisi, Mərkəzi Asiyadan Avropaya və ya şimal-cənub marşrutu ilə enerji tranziti marşrutu kimi, ikincisi isə enerji ehtiyatları və bərpa olunan enerji imkanlarına malik mənbə kimi.
Türkmənistan qazının Avropaya ixracı
Cənubi Qafqaz regionu enerji tranziti marşrutu kimi Azərbaycan təbii qazının Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi və digər boru kəmərləri vasitəsilə ixracı ilə yanaşı, Qazaxıstan və Türkmənistan xam neftinin Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə (Bakı-Tbilisi-Ceyhan Neft Kəməri) vasitəsilə dünya bazarlarına axınını reallaşdırır. Azərbaycan neftinin bir hissəsi Şimali Qafqaz vasitəsilə Rusiyanın Qara dənizdəki Novorossiysk limanına nəql olunur. Digər tərəfdən, hazırda Avropanın üzləşdiyi enerji və təbii qaz böhranı zamanı Türkmənistan təbii qazının Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə vasitəsilə Avropaya ixracı yenidən gündəmə gəlib.
Rusiyanın Ukraynaya hərbi müdaxiləsinin davam edən geosiyasi və geoiqtisadi nəticələri, Azərbaycan-Ermənistan cəbhəsindəki hərbi-siyasi proseslər, İranın nüvə proqramı ətrafında davam edən çaşqınlıq nəticəsində məlum proseslərin Qafqazda strateji enerji layihələrinin birgə icrasına necə təsir edə biləcəyini qeyri-müəyyən edir. Türkmənistan qazının Cənubi Qafqaz vasitəsilə Avropaya ixracı qarşısında duran mühüm maneələrdən biri 2018-ci il avqustun 12-də Qazaxıstanın Aktau şəhərində imzalanmış “Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya”da çox qeyri-müəyyən şəkildə ifadə olunan ekoloji tələblərdir. Konvensiyaya görə, sahilyanı ölkələr, Xəzər dənizinin dibinə sualtı boru kəmərlərini; infrastruktur layihələrini, o cümlədən 2003-cü ildə imzalanmış “Xəzərdə dəniz mühitinin mühafizəsi üzrə Çərçivə Konvensiyası” və onun əlavə protokolları (xüsusən 20 iyul 2018-ci il tarixində Xəzəryanı ölkələr tərəfindən Moskvada qəbul edilmiş “Transsərhəd kontekstdə Transsərhəd Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi Protokolu”) daxil olmaqla iştirakçısı olduqları beynəlxalq müqavilələrdə müəyyən edilmiş ekoloji tələblərə tam cavab vermək şərti ilə çəkə bilərlər. Konvensiyanın ekoloji tələblərə aid hissəsi Xəzər dənizinin biomüxtəlifliyinə “zərər verən” bütün layihə və fəaliyyətləri qadağan edir. Yuxarıda qeyd olunan hüquqi sənədlər Türkiyədə beynəlxalq hüquq və beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspertlərdən ibarət işçi qrupu tərəfindən dərindən araşdırılsa çox faydalı olar.
Avropa qaz bazarı üzərində strateji üstünlüyünü qoruyub saxlamağa çalışan Rusiya ilə Xəzər dənizi regionundan qaz ixracının öz ərazisi vasitəsilə həyata keçirilməsini istəyən İran Xəzər dənizinin Hüquqi Statusu Konvensiyasını, Xəzər Dənizi Dəniz Ətraf Mühitinin Mühafizəsi Çərçivə Sözləşməsi və onun əlavə protokollarını, Türkmənistan və Transxəzər Təbii Qaz Boru Kəmərinə qarşı istifadə edərsə, bu, regionun mümkün qaz ixracı layihələrinə mənfi təsir göstərəcək. Avropa İttifaqı (Aİ) ildə 32 milyard kubmetr ixrac gücünə sahib ola biləcək Transxəzər Təbii Qaz Boru Kəməri layihəsini strateji əhəmiyyətə malik “Ümumi Maraq Layihəsi” (Project of Common Interest) elan edib. ABŞ isə bu kəmər layihəsinin “Trans-Xəzər İnterkonnektoru” (Trans-Caspian Interconnector) adlı qısaldılmış variantını təklif edib. Türkmənistanın qaz ixracının 75 faizini (2021-ci ildə 31,5 milyard kubmetr) özünə cəlb edə bilən Çinin Türkmənistan qazının Xəzər dənizi və Cənubi Qafqaz vasitəsilə Avropaya ixracına necə reaksiya verə biləcəyi bəlli deyil. Türkmənistandan idxal edilən qazın həcmi Çinin bir il ərzində boru kəmərləri ilə idxal etdiyi ümumi qazın 60 faizinə bərabərdir. Türkmənistan qazının Qafqaz vasitəsilə Avropaya ixracı ilə bağlı Rusiya və İranın narazılığına Çin də qoşularsa, bu enerji marşrutunun aktivləşdirilməsi daha da çətinləşə bilər. Unutmaq olmaz ki, Ukrayna müharibəsi Çin və Rusiyanı strateji baxımdan bir-birinə daha da yaxınlaşdırıb.
Qafqazda alternativ enerji dəhlizləri
Qafqaz regionunda yeni enerji dəhlizləri formalaşır. Azərbaycan Qara dənizin altından keçən elektrik xətləri vasitəsilə Gürcüstan üzərindən Rumıniya və digər Avropa ölkələrinə elektrik enerjisi ixrac etməyi planlaşdırır. Bundan əlavə, 2021-ci il iyunun 15-də Azərbaycan və Türkiyə arasında Müttəfiqlik əlaqələri haqqında imzalanmış Şuşa Bəyannaməsində; İki ölkənin Cənub Qaz Dəhlizindən əlavə, elektrik enerjisi sahəsində regional enerji təchizatı təhlükəsizliyinə töhfə verə biləcəyi vurğulanıb. Bu istiqamətdə daha bir mühüm addım Serbiya Prezidenti Aleksandar Vucicin Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğandan Azərbaycanın elektrik enerjisinin ölkəsinə ötürülməsinə köməklik göstərməsini istəməsidir. Qarşıdakı dövrdə Azərbaycanın istehsal etdiyi elektrik enerjisi də Avropaya ixrac oluna bilər. Əslində, Avropa şirkətləri Azərbaycanın bərpa olunan enerji sektoruna sərmayə qoymağa hazırdır ki, enerji böhranı zamanı Avropaya daha çox təbii qaz ixrac edə bilsin.
Cənubi Qafqaz regionu tez-tez uğursuzluğa düçar olan enerji layihələrinin, eləcə də həyata keçirilən enerji keçid layihələrinin şahidi olub. Məsələn, Azərbaycan-Gürcüstan-Rumıniya İnterkonnektoru (AGRI) layihəsini misal çəkə bilərik. Bu layihə ilə, Azərbaycan təbii qazının boru kəmərləri ilə Gürcüstanın Qara dəniz sahilindəki Kulevi şəhərinə nəqli, qazın orada xüsusi tikilmiş terminalda mayeləşdirilməsi, sonra isə bu tankerlərlə Rumıniyanın Konstansa limanındakı terminala çatdırılması nəzərdə tutulurdu. Beləliklə, yenidən qazlaşdırılan təbii qaz digər Avropa ölkələrinə ötürülə bilərdi. Unudulmamalıdır ki, AGRI layihəsi kimi, Nabucco və ya Nabucco West layihələri də 2010-cu illərdə müxtəlif geosiyasi və geoiqtisadi səbəblərə görə dayandırılmışdı. Nabucco Boru Kəməri layihəsi reallaşsa, Türkmənistan Avropaya ildə 10 milyard kubmetr qazı planlaşdırılan Transxəzər Təbii Qaz Boru Kəməri vasitəsilə birbaşa Xəzər dənizi üzərindən və ya İran vasitəsilə təmin edə bilərdi. Nabucco Boru Kəməri layihəsi reallaşmasa da, regional enerji əməkdaşlığına nümunə olaraq 2021-ci ilin noyabrında İran, Azərbaycan və Türkmənistan arasında illik 1,5-2 milyard kubmetr təbii qazın nəqlini nəzərdə tutan üçqat qaz mübadiləsi sazişi imzalanıb.
Avrasiyada geosiyasi bərabərliyin əsas regionlarından biri olan Qafqaza enerji geosiyasəti baxımından iki cür yanaşmaq olar. Birincisi, Mərkəzi Asiyadan Avropaya və ya şimal-cənub marşrutu ilə enerji tranziti marşrutu kimi, ikincisi isə enerji ehtiyatları və bərpa olunan enerji imkanlarına malik mənbə kimi. Rəqabətə və əməkdaşlığa təsir edən digər amillər İranda baş verən proseslər birbaşa Qafqazın enerji geosiyasətinə təsir edir. İran tərəfi Rusiya-Ukrayna müharibəsi və yeni enerji geosiyasəti ilə ortaya çıxan enerji böhranını üstünlüyə çevirməyə çalışır. 2022-ci ilin iyulunda Rusiya ilə imzalanan və 40 milyard dollarlıq enerji sərmayəsini özündə əks etdirən anlaşma memorandumu çərçivəsində İran Rusiya tərəfinə təbii qazı birbaşa Azərbaycandan idxal etməyi və ya barter yolu ilə digər ölkələrə ixrac etməyi təklif edir. İran və Rusiya arasında təbii qaz və ya elektrik enerjisinin Azərbaycan üzərindən mübadiləsi ilə bağlı razılıq əldə olunarsa, Qafqaz regionu sözün əsl mənasında şimal-cənub marşrutu üzrə yeni enerji marşrutuna çevrilə bilər.
Eyni zamanda, Rusiya, İran, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan arasında elektrik şəbəkələrinin sinxronlaşdırılması məsələsi tez-tez gündəmə gəlir. Bu məsələ həm Qafqaz regionunun enerji (elektrik) marşrutu olması, həm də bu regionun enerji tələbatının ödənilməsi məsələlərinə aiddir. Rusiyanın Ukraynaya hərbi müdaxiləsinin davam edən geosiyasi və geoiqtisadi nəticələri, Azərbaycan-Ermənistan cəbhəsindəki hərbi-siyasi proseslər, İranın nüvə proqramı ətrafında davam edən çaşqınlıq nəticəsində məlum proseslərin Qafqazda strateji enerji layihələrinin birgə icrasına necə təsir edə biləcəyini qeyri-müəyyən edir. Qafqazda regional enerji rəqabəti və əməkdaşlıq tendensiyaları bir-biri ilə paralel baş verir. Hələlik biz ənənəvi enerjinin geosiyasətini müzakirə edirik, lakin bərpa olunan enerjinin geosiyasəti hazırkı enerji böhranı və enerji keçidi dövründə Qafqaz regionunun əhəmiyyətini artırmağa davam edir.
Dr. Kenan Aslanlı, İRAM Enerji və Siyasi İqtisadiyyat Araşdırmaçısı Mənbə: Anadolu Ajansı
